Paleolit
Pierwsze ślady człowieka z terenów Mezopotamii pochodzą z okresu paleolitu sprzed ponad 100 tys. lat, niemniej jednak znacznie więcej śladów ludzkich pochodzi z jego końcowej fazy. Z czasów środkowego paleolitu znane nam jest stanowisko w jaskini Szanidar (obecnie północny Irak), gdzie odkryto ślady bytności człowieka sprzed ok. 50000-44000 lat oraz z górnego paleolitu: 33000-25000, a także znacznie późniejsze, bo z 10000-8000 p.n.e., a więc już z okresu mezolitu na Bliskim Wschodzie. U schyłku górnego paleolitu największe wpływy na Bliskim Wschodzie miała kultura kebaryjska, której nosiciele obozowali w jaskiniach lub w tymczasowych obozowiskach, a trudnili się myślistwem i zbieractwem. Około 11000 - 9000 p.n.e., a więc już w mezolicie, w Mezopotamii silnie zaznaczyły się wpływy kultury natufijskiej, której stanowiska odnaleziono nad Eufratem w Syrii. Ta ostatnia kultura była znacznie bardziej rozpowszechniona niż wspomniana wcześniej kultura kebaryjska.
Neolit i chalkolit (ok. 7000 - 3750 p.n.e.)
Od VII do V tysiąclecia p.n.e. nastąpiło upowszechnienie się rolnictwa i hodowli, a co za tym idzie form stałego osadnictwa jako stylu życia. Przemiany te były konsekwencją tzw. rewolucji neolitycznej (zapoczątkowanej już znacznie wcześniej, bo przed VII tys. p.n.e.).
W VII tysiącleciu p.n.e. na terenie północnej Mezopotamii w irackim Kurdystanie znakomicie rozwijała się Kultura dżarmo, która reprezentuje typową społeczność wczesnorolniczą: mamy tu do czynienia z osadą na obszarze ponad 1 ha, złożoną z ok. 150 osób zamieszkujących prostokątne domy zbudowane z ubitego mułu. Podstawą gospodarki Dżarmitów była uprawa zbóż oraz hodowla.
W okresie chalkolitycznym oprócz narzędzi wykonanych z kamienia pojawiają się narzędzia zrobione z miedzi. Zaczęło dynamicznie rozwijać się garncarstwo, będące jednym z obszarów, na którym zaczęła się rozwijać sztuka, której przejawy można zauważyć także w coraz liczniejszych figurkach wyobrażających m.in. zwierzęta i kobiety - te ostatnie to przejaw kultu bogini matki.
Z punktu widzenia etnicznego nie można określić, jakie ludy zamieszkiwały wtedy Mezopotamię. Poszczególne grupy ludności, przebywające na tych terenach, identyfikowane są na podstawie wykopalisk archeologicznych i otrzymały nazwy utożsamiane z określeniami kultur archeologicznych od nazwy miejsca, gdzie zostały po raz pierwszy zidentyfikowane i wyodrębnione na podstawie oryginalnych cech charakterystycznych związanymi z pozostawionymi przez nie śladami materialnymi. Do najbardziej znaczących kultur przedhistorycznych na terenie północnej Mezopotamii, od VI tysiąclecia p.n.e., aktualnie należą:
kultura Hassuna 5800-5500 p.n.e. (inne datowanie to: 6200-5700 p.n.e.);
kultura Samarra 5600-5000 p.n.e. (albo też 6100-5700 p.n.e.);
kultura Halaf 5500-4500 p.n.e. (albo też 5600-5000 p.n.e.)
Na terenie południowej Mezopotamii dominowała
kultura Ubajd 5000-3750 p.n.e. (albo też 5500-4000 p.n.e.),
która, chronologicznie istniała nieco później od północnych, ale swoim zasięgiem objęła za to bardzo szeroki obszar - niemal całej Mezopotamii i była od tamtych znacznie bardziej zaawansowana. Nie była ona jednak jednolita, gdyż dzieliła się na kilka faz (1,2,3 i 4), rozrzuconych w czasie i przestrzeni:
Wspólnymi cechami w/w kultur - zwłaszcza trzech pierwszych, z terenów północnej Mezopotamii, to m.in.:
rolniczy charakter prowadzonej gospodarki;
budowa domów z ogólnie dostępnych na tych terenach materiałów takich jak glina, trzcina i kamień;
rozwinięte gliniane garncarstwo bogato dekorowane w geometryczne i figuralne wzory - w tej dziedzinie wyraźnie wybija się kultura Halaf;
wierzenia oparte na kulcie bogini-matki - jest to odzwierciedlone w materiale archeologicznym, gdzie znaleziono liczne, wspomniane już, figurki kobiece.
Wspomniana wyżej kultura Ubajd, poza wymienionymi cechami wspólnymi, znacznie jednak wyróżnia się od pozostałych zarówno zasięgiem (jako pierwsza zajmowała obszar niemal całej Mezopotamii), jak i rozmachem w budownictwie osiedli/miast i architekturą - już w zasadzie monumentalną (świątynie). Najprawdopodobniej to właśnie w okresie Ubajd powstały takie osiedla jak: Eridu, Ur, Uruk, Girsu i Lagasz, które później wyrosły na znaczne ośrodki miejskie w południowej Mezopotamii. Wtedy też opanowano sztukę nawadniania pól na większą skalę poprzez budowę skomplikowanej sieci kanałów - pozwoliło to na zagospodarowanie znacznej części nieużytków na terenach pustynnych, a to z kolei było jednym z czynników przyspieszających bardzo szybki rozwój społeczeństwa. Również w tym okresie (Ubajd) nastąpiły ruchy migracyjne na terenach Mezopotamii, do której zaczęły napływać ludy pasterskie, w zasadzie nierozpoznawalne dla nas etnicznie, chociaż przypuszcza się, że były to ludy semickie. Kultura Ubajd jest ściśle powiązana z historycznym okresem Sumerów, którzy pojawili się na terenach Mezopotamii, według niektórych badaczy, już we wczesnej fazie tej kultury lub dopiero ok. połowy IV tysiąclecia p.n.e., a więc już w następnym okresie - Uruk, jednakże tylko przy założeniu, że byli oni ludem napływowym, gdyż są również hipotezy o ich autochtonicznym pochodzeniu, jako ludu wywodzącego się z miejscowych kultur przedhistorycznych.
